Από κόσμο, χρώματα κι αρώματα θα πλημμυρίσει το πρωί του ερχόμενου Σαββάτου 22 Οκτωβρίου η πλατεία Αναξαγόρα, στο Ατσαλένιο Ηρακλείου. Ο Σύλλογος Φίλων Αγίου Νεκταρίου εκ Βρυούλλων διοργανώνει πολυεπίπεδη δράση με καθαρισμό της πλατείας, φύτευση αρωματικών φυτών και ιστορική ξενάγηση στη γύρω περιοχή, στην οποία ως γνωστό κατοίκησαν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία.
Από τις 10 το πρωί ως τη 1 το μεσημέρι μικροί και μεγάλοι αναλαμβάνουν δράση: Παίρνουν τις σκούπες τους, τα φαράσια τους και μεταμορφώνουν σε όαση έναν από τους λίγους ελεύθερους χώρους της ευρύτερης περιοχής. Ένα χώρο που χειμώνα-καλοκαίρι αποτελεί σημείο συνάντησης και αναφοράς μεταξύ των περιοίκων, και όχι μόνο...
Ένα σημαντικό κομμάτι της σαββατιάτικης εκδήλωσης στο Ατσαλένιο αφορά στην ιστορική μνήμη. Θα γίνει ξενάγηση στην περιοχή, για να θυμηθούν οι παλιοί και να μάθουν οι νέοι. Σύμφωνα με το δάσκαλο Μ. Χετζογιαννάκη, το επίσημο όνομα του Ατσαλένιου, αυτό που δόθηκε στην περιοχή από την Πολιτεία, είναι Νέες Κλαζομενές. Πρόκειται για ονομασία που προέρχεται από την αρχαία πόλη Κλαζομενές, η οποία υπήρχε - και άκμαζε - βόρεια της χερσονήσου της Ερυθραίας.
Εκεί βρέθηκαν και οι περίφημες και ιδιόμορφες σαρκοφάγοι "λάρνακες" των Κλαζομενίων, οι οποίες χρονολογούνται από το 560 ως το 460 π.Χ. και σήμερα κοσμούν τα αρχαιολογικά μουσεία της Σμύρνης, της Κωνσταντινούπολης και άλλων πόλεων ανά τον κόσμο.
Ωστόσο, μέχρι σήμερα έχει επικρατήσει η ονομασία Ατσαλένιο, από τον Τούρκο μεγαλοκτηματία, τον Ατσαλή, που όριζε την περιοχή. Το παλαιό Ατσαλένιο, κατά το δάσκαλο Χετζογιαννάκη, «είναι ανατολικά της πλατείας Αναξαγόρα και επεκτεινόταν μέχρι τις "5 Ελιές", που υπήρχαν παλαιά τούρκικα κτίσματα πριν έρθουν οι πρόσφυγες. Ο συνοικισμός άρχισε να χτίζεται από τις αρχές του 1930 και μετά.
Η πλειονότητα όσων κατοίκησαν εκείνη την περίοδο στο συνοικισμό προέρχονταν από τα Βουρλά της Μικράς Ασίας (τα οποία είχαν πληθυσμό 35.000 κατοίκους). Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, από το σύνολο των παραπάνω κατοίκων των Βουρλών, 3.000 πολιτογραφήθηκαν ως δημότες του Δήμου Ηρακλείου, και από τους οποίους οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στο Νέο Κλαζομενέ».
Οι περισσότεροι από τους Μικρασιάτες που εγκαταστάθηκαν στο Ατσαλένιο είχαν ως κύριο επάγγελμα τη γεωργία: Την καλλιέργεια ελιών, αλλά κυρίως αμπελιών (σουλτανίνας), τα οποία εξελίχθηκαν σε πρωτεύοντα οικονομικό παράγοντα για την Κρήτη με τη δημιουργία μεγάλων σταφιδοεργοστασίων για την επεξεργασία της σουλτανίνας, στα οποία εργάστηκε σημαντικός αριθμός από τους πρόσφυγες.
Οι Φούρνοι
Ταυτόχρονα, όμως, στην περιοχή εγκαταστάθηκαν και πρόσφυγες με άλλα επαγγέλματα, τα οποία ασκήθηκαν προς όφελος της τοπικής οικονομίας. Φούρνους στη γειτονιά του Ατσαλένιου είχαν ανοίξει οι Ψυχογιουδάκης, Γιαδέλλης και Λεμπιδάκης. Ο τελευταίος μάλιστα έφτιαχνε τους καβρουμάδες, που πουλούσαν οι κουλουρτζήδες από νωρίς το πρωί στο κέντρο της πόλης, στα προάστια και έξω από τα σχολεία. Επίσης, υπήρχε και ο φούρνος του Πάσσαλη, ενώ πάρα πολλά σπίτια διέθεταν δικούς τους φούρνους, στους οποίους έψηναν τα ψωμιά και τα φαγητά τους.
Επίσης, σύμφωνα με τον Μ. Χετζογιαννάκη, εκτός των παραπάνω υπήρχε στον παραλιακό δρόμο του Ηρακλείου και ο φούρνος (και αλευρόμυλος μαζί) του Τζωρτζάκη, ο οποίος τροφοδοτούσε τα μπακάλικα όλης της πόλης με ψωμί (δίπλα στο μαιευτήριο "Μητέρα" υπάρχει ακόμα ερείπιο).
Τα ιστορικό Καφενεία
Στην πλατεία Αναξαγόρα υπήρχαν τα καφενεία: του Μιχάλη Καμπριάνη, του Εμμανουήλ Μασέλη και του Δουλγέρη.
«Αυτά τα καφενεία πέρασαν μεγάλες στιγμές, αφού εκεί συγκεντρώνονταν οι άντρες για να βρουν μεροκάματο, ενώ κυριαρχούσαν και οι συζητήσεις για την επιστροφή στην πατρίδα. Από αυτά τα καφενεία πέρασε και τραγούδησε η Ρόζα Εσκενάζη (διάσημη τραγουδίστρια της εποχής). Και ο ηθοποιός Νίκος Ξανθόπουλος, όποτε βρισκόταν στο Ηράκλειο για την προβολή των ταινιών της προσφυγιάς, περνούσε από τα παραπάνω καφενεία για να έρχεται σε επαφή με τους Μικρασιάτες», κατά το δάσκαλο.
Ο ίδιος, εκτός από τα καφενεία της πλατείας Αναξαγόρα, έχει καταγράψει και άλλα, όπως αυτό του Χιώτογλου Κωνσταντίνου ("Καρβουνιάρη"), του Αρβανίτη, το καφενείο "5 Ελιές", του "Σαβούρα", του Στωραΐτη, του Κουκιά Θανάση, του Περβολάρη, του Πασπάτη, του Πανταζή ("Κώκου"), του Γκλίτζη Μανόλη (στην Ιωνίας 2 τα τελευταία) και άλλα.
Επίσης, «υπήρχε το καφενείο του Θανάση Καμπέλη στη Φωκών, το οποίο κουβαλούσε μεγάλη ιστορία, μιας και από καφενείο που ήταν αρχικά έγινε προσκοπείο (νεολαία του Μεταξά) και τελικά σχολείο. Κατά την περίοδο της Κατοχής, οπότε λειτουργούσε ως σχολείο, σε αυτό πήγαιναν μόνο παιδιά που είχαν την ασθένεια "τριχώματα", για να μην κολλήσουν τα υπόλοιπα παιδιά, και είχαν δασκάλα την κ. Αριστέα. Το κανονικό σχολείο ήταν το 10ο στην οδό Περίδου (σήμερα είναι νηπιαγωγείο), με επιστάτισσα την κ. Παρασκευούλα, που μας έδινε το σταφιδόψωμο και το γάλα κάθε πρωί, και δασκάλα την κ. Μαρίκα (ξανθιά και Σμυρνιά)».
Τα μπακάλικα της γειτονιάς
Κατά το δάσκαλο, τα μπακάλικα της γειτονιάς ήταν: «Του Ξενοφώντα Καλαϊτζάκη επί της Κωνσταντινίδου, του Φυνάλη Ευάγγελου και του Λαγού επί της Ιωνίας, του Μασέλη Κωνσταντίνου επί της Φωκών, του Φατζίκη, του Βαράκλα Βασιλείου και του Φρουδαράκη επί της Παρασκευοπούλου, του Αναγνώστου Γεωργίου επί της Περίδου, του Καρβελλά Ηλία και Πετρή στη Ροδοκανάκη. Στην πλατεία Αναξαγόρα ήταν των Μασέλη Εμμανουήλ, Σταμούλου Δημητρίου, Αξιώτη Αντώνη και Δημητρίου. Από τους παραπάνω μπακάληδες, ο Μασέλης Μανόλης, ο Αξιώτης Αντώνης και ο Αξιώτης Δημήτρης, καθώς και ο Φαζίκης αγόραζαν σταφίδες (μεταπράτες) και τις πουλούσαν στα σταφιδοεργοστάσια».
Μανάβηδες, κουρείς και γαλατάδες
Οι μανάβηδες ήταν οι Καρκαλούσος Νικόλαος, Πανταζής Κώκος, Νταγιάκος, Ανθούλης, Μπουτζαλής Εμμανουήλ και άλλοι. Οι γαλατάδες ήταν οι Ροδίτης Αντώνιος, Τσαΐνης Κωνσταντίνος, Κόσνολας, Λεώντιος Μιχάλης και Εμμανουήλ Αντώνης. Κουρείς ήταν ο Γιαγάς, ο Κάμαλης, ο Τζανετής Λάμπρος, ο Χρήστου Μιχαήλ, ο Κοτζαγιώτης Αναστάσιος και άλλοι, ενώ ραφτάδες οι Σαρισάββας Νικόλαος και Κασαμπαλόγλου Δημήτριος και άλλοι.
Ποδηλατάδες ήταν ο Γαϊτάνης Παράσχος και ο Στεφανής Σάλιαρης ("Μπαλαντιζάς"). Όσο για τους ντενεκετζήδες-υδραυλικούς Κάργα Νικόλαο και Ηλία Μαρασίδη, έφτιαχναν όλα τα απαιτούμενα για το σπίτι και την αγροτιά. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι ο Χιώτογλου Κώστας, η Σταμούλου Αναστασία και ο Χατζηπαυλής πουλούσαν κάρβουνα, ξύλα και πετρέλαιο.
Γεωργικοί συνεταιρισμοί
Σύμφωνα με το δάσκαλο Μ. Χετζογιαννάκη, «στην περιοχή του Ατσαλένιου υπήρχαν δύο γεωργικοί συνεταιρισμοί: Ο πρώτος "Νέων Κλαζομενών" με 250 μέλη και ο δεύτερος "Παλαιό Ατσαλένιο" με λιγότερα μέλη. Στο Ατσαλένιο υπήρχε και ένα ελαιουργείο του Εμμανουηλίδη, στις "5 Ελιές". Ακόμα υπήρχε το εργοστάσιο του Καβάλη, το οποίο βρισκόταν επί της Ιωνίας και παρήγαγε συμπαγή τούβλα και κεραμίδια. Μετά τη 10ετία του '50 έβγαζε πιάτα, τα οποία έκανε και εξαγωγή. Ιδιοκτήτες ήταν δύο εξαίρετοι άνθρωποι, ο Γεώργιος και ο Σταμάτης Καβάλης.
Με το κλείσιμο του Συνεταιρισμού του Νέου Κλαζομενέ με απόφαση της Γενικής Συνέλευσης, τα δύο ακίνητα που είχε στην κατοχή του ο συνεταιρισμός δωρήθηκαν στον ΠΟΑ. Στο ένα από τα δύο ακίνητα έγιναν πολλές εκδηλώσεις, γιορτές, χοροεσπερίδες, Χριστούγεννα και Απόκριες. Σ' αυτές τις εκδηλώσεις, μουσική έπαιζαν οι Φατσής Βασίλειος στο βιολί, Καρέλης Νίκος, επίσης βιολί, και οι δύο γιοι του, Λευτέρης στην τρομπέτα και Σταύρος στο σαντούρι. Επίσης, μουσικός ήταν και ο Χατζηνικολής».
ΠΟΑ:Η ομάδα του Ατσαλένιου
Ο ΠΟΑ, η ομάδα του Ατσαλένιου, ιδρύθηκε το 1951 από τον Καϊσαρλή Ευάγγελο ("Βαγγελάκη"), από τον Γκογκόση Νικόλαο, από τον Μασέλη Γεώργιο, από τον Δεμενόπουλο Εμμανουήλ, τον "Σαμψών" και άλλους πολλούς.
Σύμφωνα με το δάσκαλο, «μερικοί από τους ποδοσφαιριστές που έμεναν στο Ατσαλένιο και έπαιξαν προπολεμικά μπάλα ήταν τα αδέλφια Μαέρηδες, ο Σεβνταλής, τα αδέρφια Ροδίτης Λευτέρης και Αντώνης, ο Καρασταμάτης, ο Πανταζής Εμμανουήλ, ο Λιάπης Νικόλαος, ο Συνάνης Χρήστος, ο Πολυχρόνης Βαγγέλης, ο Πολυκράτης, ο Φρουδαράκης και άλλοι...
Από την Κατοχή και μετά υπήρξαν και οι: Βάβουλας Δημήτριος, Καρασάββας Ιωάννης, Μασέλης Πάνος, Γιώργος και Στεφανής Μπαλτατζής, Κουντούρης Μανώλης, και Χατζηπάνου. Οι παραπάνω έπαιξαν σε ομάδες όπως ΕΓΟΗ, ΟΦΗ και Εργοτέλης».
ρεπορτάζ: Ελένη Σταυρουλάκη - klik neakriti.gr
